Er is commotie ontstaan rond een opiniestuk van theoloog Jan Offringa, ‘De kerk kan prima zonder Israël-theologie’ (lees hier), en rond een interview dat hij gaf aan dagblad Trouw. Dat er reactie zou komen uit de hoek van overlegorgaan ‘joden en christenen’ (OJEC) was te verwachten. Maar ook als vrijzinnig predikant verbaas ik me over zijn stellingname, niet in politieke zin maar theologisch.
Offringa zegt te spreken namens de auteurs van het boek ‘Liberaal christendom’, die het vrijzinnig-theologisch collectief Relivant vormen. Maar hoe vrijzinnig of liberaal is het wat er door hem wordt beweerd?
De auteur zegt dat de kerk de Thora met recht heeft vervangen door Jezus. En dat het christendom moet worden gezien als een zelfstandige religie. Dat mag dan misschien het doel zijn geweest van de bisschoppen van de vroege kerk, die zich van het jodendom vervreemdden, maar het is maar de vraag of dat ook de bedoeling is geweest van Jezus. Een bekend gezegde (uit de liberale theologie!) is dat Jezus geen kerk of nieuwe religie wilde stichten, maar het koninkrijk van God verkondigde – als jood.
Vele wegen
Terecht wijst Offringa op de heterogene aard van het jodendom uit de tijd van Jezus. Hij verbindt daar echter te weinig conclusies aan. Het jodendom zoals we dat nu kennen is het canonieke jodendom dat in 70 na Christus ‘de Thora, de Profeten en de Geschriften’ (Tenach) aanvaardde als gezaghebbend boek. Maar het is genoeg bekend dat er in de tijd van Jezus veel meer joodse groepen waren, waaronder sadduceeën en samaritanen die het gezag van ‘de Wet en de Profeten’ niet erkenden, maar alleen de Thora als heilig boek zagen. Bij de Essenen en allerlei woestijngroepen waren het juist weer apocalyptische en soms ook gnostische visionaire geschriften die hun denken (mede)bepaalden. Ook wat geloofsvoorstellingen betreft was er een enorme variëteit in het vroege jodendom. Zo geloofden de Farizeeën in een opstanding van de doden bij het laatste oordeel, terwijl de Sadduceeën zich juist tegen die (van oorsprong Perzische en niet in de Thora te vinden) gedachte verzetten. In deze veelkleurige joodse habitat ontstond ook ‘het christendom’. Dat was oorspronkelijk niet meer (en niet minder) dan een joodse ‘weg’, een van de vele ‘wegen’ binnen de lappendeken die het na-exillisch Israël was. Ook Paulus zag zijn geloof als een stroming binnen de joods-hellenistische wereld. Profetische boeken als Jesaja en Jona speelden bij deze interpretatie van het jodendom een belangrijke rol.
Leer en leven
Pas door de toenemende invloed van ‘de volken’ en de vervreemding van de synagoge werd de joodse weg van Jezus een aparte christelijke religie. Het is maar de vraag of we daar als liberale theologen in moeten meegaan. Want volgen we dan niet teveel het spoor van Paulus? Hij benadrukte weliswaar het universele karakter van het geloof van Jezus, maar maakte er ook een geloof in Jezus van, wat leidde tot een ‘orthodox-christelijke’ vernauwing* die je nog niet tegenkomt in bijvoorbeeld het boek Jakobus. Mijn inziens zou een oriëntatie op de synoptische evangeliën niet alleen meer recht doen aan Jezus’ geloof in het koninkrijk, maar ook aan de inzet van de vrijzinnige theologie. Die wil immers niet Jezus centraal stellen, maar de waarden waarmee hij vormgaf aan zijn leer en zijn leven.
Stereotiep
De wijze waarop Relivant de liberale theologie wil profileren en onderscheiden van de Israël-theologie van de PKN lijkt me dan ook geen goede weg. Bovendien is het een poging die weinig ‘liberaal’ oogt. Want waagden niet juist vrijzinnige dominees het ooit om te dopen in de naam van ‘geloof, hoop en liefde’. Daarmee wilden ze iets zeggen. Het ging volgens hen in het christendom niet om Jezus, maar om de waarden die hij belichaamde. Waarden die in de Thora al aanwezig zijn als richtsnoer en die door rabbi Jezus scherp aan het licht werden gebracht. Hij wilde de joodse Thora niet opheffen, maar laten schitteren in zijn diepste schoonheid. Offringa maakt van de Thora een stereotiep van joods-ritueel geloof (een ‘oude testament’) in plaats van te benadrukken dat het een universeel boek is dat ‘gids’ en ‘wegwijzer’ wil zijn voor alle volken. Als we voortgaan op dit spoor dreigen we te vergeten dat reeds liberale joden vóór Jezus gewoon waren om de Thora samen te vatten met het gebod van de liefde (rabbi Hillel). Jezus was en blijft een jood. Kan de kerk of het christendom dan iets anders zijn dan een tak aan diezelfde boom?
Karl van Klaveren
Vrijzinnig predikant in de Houtrustkerk
* Overigens bedoelde Paulus dat niet orthodox-christelijk, maar handelde hij daarin juist als een liberale jood. Wat hij deed was Jezus vatten in de hellenistische mythische taal van niet-joden, waardoor Jezus als Christus werd opgehemeld tot kosmisische wereldheerser. Ook daarin was Paulus niet uniek, want dergelijke hellenistische speculaties treffen we reeds aan in het jodendom. Denk aan de speculaties over de Wijsheid en de Logos bij de hellenistische jood Philo van Alexandrië.
