Afgelopen voorjaar reed KDH-redacteur Margot Berends rond voormalig West-Berlijn, over de Mauerweg, een fietspad langs het traject van de Muur. De fietser wordt onderweg vaak herinnerd aan het verleden. Maar ook is het gewoon een mooie route. Het werd een fietstocht vol tegenstellingen.
Als ik af en toe de dubbele rij kinderkopjes oversteek, voel ik een geribbel onder mijn dikke vouwfietsbanden. Op dat moment rijd ik even van Oost naar West, of omgekeerd. De lange keien-streep markeert de plek waar vroeger de Muur stond.
In een paar dagen fiets ik om heel voormalig West-Berlijn heen, over de Mauerweg, een fietsroute die het traject van de Muur volgt. De brede kale strook die zich destijds rond de binnen- en de buitenmuur bevond, is in het centrum inmiddels volgebouwd. Verderop is het oude tracé vaak opgevuld door groen. De route voert door stadsparken, door bossen, langs meren.
Ik rijd zo veilig mogelijk en moet daar een beetje om grinniken. Stel dat ik hier val en doodgereden word, dan ben ik het meest recente slachtoffer van de Muur. Zou ik dan ook een monument krijgen? Het stikt langs deze route namelijk van de gedenktekens. Een monument voor twee kinderen die zijn doodgeschoten. Eentje bij een kanaal, voor een man die in februari 1989 probeerde te vluchten. Zeven maanden later had hij gewoon naar de andere kant kunnen komen.
Van het begin tot het eind staan er oranje palen met de namen, foto’s en de achtergrond van de doden die er gevallen zijn. Of met een vermelding van wat hier verder herdacht wordt: een vlucht- of spionagetunnel, een wachttoren. Alles is uitgebreid toegelicht. De foto’s van de overledenen staan daar maar, dag in dag uit, in weer en wind.
Vrij als vogeltje
Op een gegeven moment ligt het fietspad een tijdlang ingeklemd tussen een kanaal en de Autobahn. Even ben ik bang dat dit een eng afgelegen stuk wordt. Het valt mee, zeker op deze zonnige dag met veel recreanten. Toch benauwt dit gedeelte me. Waar nu de autoweg is, achter het geluidsscherm, stond de Muur. Hoe het destijds écht was, toen je hier ook geen kant op kon, daar kan ik me uiteraard geen voorstelling van maken.
Ik voel de bizarre tegenstelling: ik zoef hier zo-vrij-als-een-vogeltje op mijn lichte en makkelijk wendbare fietsje over gladde fietspaden, in de wetenschap dat hier een muur stond die mensen gevangen hield. Mensen die zo naar vrijheid snakten dat ze het risico namen om de vlucht te wagen. Er zijn er 5.075 met succes gevlucht. Circa 3.200 zijn bij hun vluchtpoging gearresteerd. De Muur heeft aan 128 mensen het leven gekost.
En ik fiets hier in het zonnetje.
Meelevend
Even verderop loop ik zelfs dwars door de Muur heen. Er is een tamelijk groot stuk blijven staan – bij hoge uitzondering. In het midden is een doorgang.
In het groengebied dat volgt, zijn veel wandelaars. Er lopen twee vrouwen die, gezien hun leeftijd, de Muur meegemaakt moeten hebben. Ik haal ze in, stop bij een gedenkpaal, ze halen mij weer in, en zo herhaalt zich dat een paar keer. Omdat rechts de autoweg is en links een woonwijk, kan ik me voorstellen dat ze destijds in Oost-Berlijn woonden. Het voelt haast als een meelevend gebaar dat ik de bordjes met aandacht lees. Wat zouden deze vrouwen denken? Zien ze de gedenktekens nog? Willen ze er nog wel aan herinnerd worden? Of denken ze terug aan de goede oude tijd toen de DDR nog bestond? Was familie van hen misschien een dader, een overtuigd communist, of iemand die tegen wil en dank moest meedoen? Je weet het allemaal niet. Het maakt ook dat je niet gemakkelijk op ze afstapt en vraagt: goh, vertel nou es. We groeten elkaar, dat wel.
Bewakers
Ik kom langs verschillende oude wachttorens. Eentje staat pal aan een meer. Nu een idyllische plek, toen de grauwe ‘zône des doods’. De oever werd destijds aan het oog onttrokken. De Oost-Duitsers liepen er letterlijk tegen een muur op.
Een andere wachttoren staat midden in het bos. Er zit nu een natuurbeschermingsorganisatie in. Het gebouwtje ziet er gemoedelijk uit, met gordijntjes voor de ramen. De foto’s die erbij staan, tonen hoe naargeestig deze plek was in de DDR-tijd. Ik zie dat mijn fietspad over de voormalige Kolonnenweg voert, de betonnen weg waarover de bewakers patrouilleerden.
Historisch besef
Zo al fietsend bespeur ik het grote historische besef van Duitsland en zeker van Berlijn, en de daarmee gepaard gaande kunst om te herdenken. Wat een monumenten, plaquettes, bordjes, herinneringsplekken. Indrukwekkend, maar ook moet ik soms wel lachen. Als ik ergens een hoop stenen zie, een kunstzinnig vormgegeven bank of een opvallende groep bomen, denk ik meteen dat het een herdenkingsding is. Je wordt hier een beetje overgevoelig voor mogelijke symboliek.
Ik raak ook wat overvoerd. In het begin stop ik nog voor ieder bordje en lees ik het zorgvuldig. Maar je kunt niet blíjven afstappen, je wilt ook je fietsritme vasthouden. Dat fietsen heeft een nadeel: je gaat te hard om rustig in het routeboekje te kunnen lezen waar je allemaal aan voorbij gaat. Maar ook merk ik dat ik gewoon lekker aan het fietsen ben, zonder me voortdurend bewust te zijn van de historie van de plek.
Misschien zou je er moeten wandelen, fietsen is vluchtig. Maar ja, de Mauerweg is een fíétspad.
Het zal dus ook zo bedoeld zijn: fiets er maar langs, beleef de geschiedenis en geniet van het heden.
Tekst en foto’s: Margot C. Berends
