De kerken hebben meer dwarsliggers nodig. Mensen die niet bang zijn om risico’s te nemen en die zekerheden op het spel durven zetten.
Er waait een spook door Nederland. Angstig stapelen leidinggevenden in kerken de zandzakken van (religieuze) traditie voor de poorten. Er (z)waait wat! Vrouwen, oververtegenwoordigd in de kerkbanken, zijn op tal van plaatsen buitengesloten van de ambten. ‘Maak daar nu eindelijk eens een eind aan’, klonk recent een hartenkreet in de Protestantse Kerk. In de Christelijke Gereformeerde Kerken probeerde de synode vorige maand de plaatselijke kerken op dit punt weer in het gareel te krijgen. Maar vrouwen en homo’s, je krijgt ze niet meer in de kast.
Het blijft stil
In de Rooms-Katholieke Kerk wordt Paus Franciscus argwanend gevolgd door behoudende broeders. Zij vrezen dat een erfenis van eeuwen – onder andere priestercelibaat, toegang tot de eucharistie – niet veilig is bij hem. Waaien de Amazone-ketterijen deze kant op? Komt ook hier het spook van emancipatie, belichaamd in rebellen en dwarsdenkers die de Schrift op een nieuwe manier durven lezen?
Ondanks nerveus vergaderen in bestuurlijke kaders, blijft het erg stil in parochies en (wijk)gemeentes. ‘Dat wonderlijke kerkasiel’ in kerk-en-buurthuis Bethel doorbrak met de doorgaande kerkdienst van 97 etmalen de stilte. Het bleek zelfs het CDA en de synode van de Protestantse Kerk in beweging te krijgen. Maar de dwarsliggende theoloog Rikko Voorberg kreeg eind 2018 kerkelijk de handen niet op elkaar met zijn initiatief ‘We gaan ze halen’. Hij kon het niet langer aanzien dat onze regering haar beloften niet nakwam en vluchtelingen laat creperen in Griekse kampen.
Loyale oppositie
Afkomstig van buiten de kerk, zijn het altijd de dwarsliggers geweest die mij gefascineerd hebben. Dwarsliggers dragen de spoorrails: zonder dwarsliggers komt een trein geen meter vooruit. De Bijbel zelf zou ongeschreven gebleven zijn zonder de tegenspraak van de profeten. Tempeldienst en nationalisme kenden Israëls buren ook. Maar de tegenspraak van de Eeuwige, die opkomt voor weduwe, wees en vreemdeling, daarin openbaart zich de ware dienst aan God. Zeker, voor de wachters van de lieve vrede is tegenspraak vervelend. Maar, zo zei Jezus al, waar de profeten het zwijgen wordt opgelegd, is geen toekomst. Pater Jan van Kilsdonk bepleitte in 1962(!) loyale oppositie tegen kerkelijk gezag. In een mum van tijd werd hij afgezet. Breed protest, ook van protestanten, maakte dat Rome hem in zijn priesterambt herstelde. ‘Van (kerk)politiek heb ik geen verstand’, zei Van Kilsdonk eens, ‘maar als mensen ten onder gaan, kom ik in actie.’ Wat heeft deze dwarsligger veel betekend voor homoseksuele jongeren. En waar generatiegenoten met de kerk braken, is hij gebleven. Als een niet tot zwijgen te brengen stem en daad. Zoals die andere dwarsligger, ds. Alje Klamer (1923-1986), die een ‘radiogemeente’ om zich heen verzamelde. Hij behoorde tot de eersten in de Hervormde Kerk die voor ‘anders-geaarde’ medemensen opkwam.
Extremisme van de liefde
Dwarsliggers bepalen de kerk bij haar roeping: het Rijk van God is een beweging van liefde. Het betekent risico’s nemen en zekerheden kwijt raken om God niet te verliezen! Welwillende blanke dominees vermaanden in 1963 Martin Luther King. Zijn acties waren ‘onverstandig en op een verkeerd tijdstip’, schreven ze ds. King die gevangen zat. Zijn antwoord: ‘Lauwe sympathie is verwarringscheppender dan rechtstreekse vijandschap. U noemt mij een extremist? Ja, liever een extremist van de liefde dan van de haat.’ En hij voegde eraan toe: ‘De kerk van onze dagen is in vele opzichten nog slechts een zwakke, blatende kudde zonder enige inspiratie.’ Hij schreef zijn hoop gevestigd te hebben op de ‘kerk in de kerk, de waarlijke ekklesia en de hoop van de wereld’. Deze woorden doen mij denken aan het onderscheid dat John Caputo maakt in zijn boek Hopeloos hoopvol tussen de ‘grote kerk’ en de ‘kleine kerk’. Bij hem is de ‘kleine kerk’ die van de macht(s)aanspraken en geordende religie, maar de ‘grote kerk’ wordt geregeerd door de liefde. Zij bestaat – over grenzen heen – uit zielen die ‘handelen om niet’. Om misverstanden te voorkomen, het gaat hier niet over de tegenstelling conservatief of progressief, links of rechts. Ook William Booth, de stichter van het Leger des Heils, hoort bij de mensen die in zijn tijd ‘de kerk in de kerk’, ‘de grote kerk’ vertegenwoordigden. Wat we nodig hebben, aldus Van Kilsdonk, zijn mensen ‘die ontkrampt zijn door de liefde voor God en de naaste’. We hoeven niet allemaal profeten te zijn, maar het is nuttig om naar ze te luisteren.
Tekst: Rob van Essen
