In één dag schilderde Vincent van Gogh dit stilleven met de opengeslagen Statenbijbel. Het kleurgebruik is somber; blijkbaar had hij niet zijn beste dag. De bijbel is van zijn net overleden vader. De uitgedoofde kaars, symbool van vergankelijkheid, duidt daar ook op. Een beetje dwars op de bijbel ligt een stukgelezen boekje. Het is de roman La joie de vivre (Levensvreugde) van Émile Zola. Dit boek komt ook voor in een ander stilleven van Van Gogh (Vaas met oleanders en boeken). Was deze ‘bijbel’ van het moderne leven zijn lievelingsroman?
De letters in deze bijbel worden weergegeven met grijsachtige vlakken. Omdat de schilder boven de rechterbladzijde ‘ISAIE’ en halverwege de rechterkolom van diezelfde bladzijde ‘LIII’ heeft weergegeven, weten we dat de bijbel openligt bij Jesaja 53, waarin het gaat over de lijdende knecht van de Heer.
De combinatie van de Bijbel en deze Franse roman intrigeert. Wat laat dit zien? Er wordt wel gezegd dat dit schilderij staat voor de gespannen relatie van Vincent met zijn vader, die een hekel had aan het levensgevoel dat sprak uit Franse romans. Wilde Vincent in dit werk afrekenen met het gedachtegoed van zijn vader, die predikant was? Dan toont het stilleven de verschillende levensvisies van vader en zoon.
Of is er juist een verband? In La joie de vivre wordt beschreven hoe een Normandische familie ten onder gaat. Maar bij de hoofdpersoon, het weesmeisje Pauline, gaan levensvreugde en opofferende liefde hand in hand. Heeft Van Gogh een overeenkomst gezien tussen de roman van Zola en Jesaja 53?
Op het eerste gezicht is dit stilleven een rustig tafereel: twee boeken en een uitgedoofde kaars op een tafel. Ogenschijnlijk gebeurt er niet veel. Maar wie met andere ogen kijkt, stuit op een spannende vraag: verbeeldt het afstand tussen vader en zoon of juist verwantschap? Of wellicht alle twee tegelijk? Gaan zelfopoffering en levensvreugde samen of sluiten ze elkaar uit? Het is maar hoe je het wilt bekijken.
Jan van der Wolf
Vincent van Gogh (1853-1890), Stilleven met bijbel (Nuenen, oktober 1885). Olieverf op doek, 66 bij 79 cm. Amsterdam: Van Gogh Museum.
