De Tweede Kamerverkiezingen zijn in aantocht. Spindoctors zetten straks niet alleen een partijprogramma in het zonnetje, ze proberen ook het charisma van hun politieke helden op te kloppen. Maar wat is charisma precies? Theoloog Tom Mikkers dook in het onderwerp en stelde de redactie van Kerk in Den Haag deze vraag: ‘Welke politicus zou zonder programma toch de verkiezingen winnen vanwege een onweerstaanbare aantrekkingskracht die de kiezer in vuur en vlam zet?’
Charisma is eigenlijk een theologisch woord. Het stamt af van het Griekse woord voor genade, ‘charis’, alhoewel dat ook met goedheid wordt vertaald. Zo vertelt Johannes in het begin van zijn Evangelie dat we de wet aan Mozes danken, maar dat Jezus ons ‘charis’ en waarheid gaf. De Duitse socioloog Max Weber gebruikte de term charisma om een vorm van invloed te benoemen die te maken heeft met iemands persoonlijkheid en uitstraling. Deze invloed doet zijn werk, zelfs als iemand niet over een officiële functie beschikt.
Relatie en persoonlijke verpakking
Het democratisch ideaal, maar ook stemwijzers en kieskompassen doen ons geloven dat het bij verkiezingen om een rationeel inhoudelijk proces gaat. Partijen komen met programma’s en standpunten, politici vertolken deze. Toch is stemmen geen verstandshuwelijk. Net als bij vriendschap of in de liefde laten we ons leiden door persoonlijke aantrekkingskracht, hoop en verwachting. Die projecteren we op een politicus. Als de droom over is en we ontdekken dat de keizer in zijn hemd loopt, kan het loflied zomaar veranderen in een klaagzang. Charisma heeft dus te maken met de relatie tussen een leider en zijn volgelingen. Je zou het kunnen zien als een vorm van collectieve verliefdheid. Negatieve aspecten worden ontkend of weggeduwd, de positieve aspecten worden uitvergroot.
Als we dit vertalen naar de verkiezingen, gaat het om de vraag welke politicus zoveel persoonlijkheid heeft dat we deze persoon zonder meer vertrouwen. Zonder dat we de kleine lettertjes lezen, krijgt hij of zij onze stem. Eigenlijk schakel je je verstand uit en laat je je niet leiden door de politieke inhoud maar door de persoonlijke verpakking.
Irrationeel
Onze democratie kan niet zonder charismatische persoonlijkheden en het liefdesspel dat zij met hun aanhangers spelen. Wat was de SP geweest zonder Jan Marijnissen? Forum voor Democratie won in 2019 de Provinciale Statenverkiezingen dankzij Thierry Baudet, en ging een jaar later door zijn persoonlijke aanpak ook weer ten onder. Geert Wilders spint nog steeds garen bij zijn gele haren. Pim Fortuyn werd zelfs gekozen tot grootste Nederlander aller tijden, en liet Willem van Oranje en Willem Drees achter zich. De keuze voor Pim Fortuyn viel echter niet bij iedereen in goede aarde. Geen enkel charisma heeft een bereik van 360 graden.
De uitslag
Voor wie is de charismabonus? Wie kan rekenen op de voorliefde van zijn of haar kiezers bij de komende verkiezingen, zo vroeg ik aan de redactie van Kerk in Den Haag. Het gesprek hierover met de redactie bleek lastig. Probeer je eigen politieke overtuiging maar eens uit te schakelen. Onze eigen voorkeur loopt snel in de weg of we geven die liever niet prijs. Het is zoiets als uitleggen waarom iemand anders verliefd wordt op een persoon aan wie je zelf een hekel hebt. ‘Wil je wel laten weten dat jouw uitslag niets zegt over onze politieke voorkeur?’ Dan is er ook nog eens de fysieke component: wie aantrekkelijk en vitaal is wint punten. Wie onzeker op zijn doel afloopt, verliest aanhang. Iemand kan ook door de mand vallen. Of de verliefdheid is gewoon over en je staat weer met beide benen op de grond.
Hieronder mijn top drie voor de charismabonus bij de komende verkiezingen. Hij is samengesteld op basis van eigen waarneming en na raadpleging van de redactie die hierover niet unaniem was. Eén voorbehoud: charisma is beweeglijk. Het kan ineens weer omslaan.
1 Mark Rutte – Onzekere pandemietijden maken van de VVD-leider die al jaren waakt over de BV Nederland een stabiele rots in de branding.
2 Wopke Hoekstra – Hij is groot van stuk, kalm en bedachtzaam en weet alles van geld. Het maakt hem tot charismamateriaal.
3 (gedeeld) Sigrid Kaag & Geert Wilders – Er zit weinig tussenin. Het is óf grote liefde óf stevige afkeer. Wie van één van hen houdt, ziet er een premier in. Anderen vrezen het ergste. Wie verliefd is op Geert ziet helemaal niks in Sigrid en omgekeerd.
Tom Mikkers, vrijzinnig predikant in Wassenaar
