Een hartstochtelijk pleidooi van Derk Stegeman tijdens een werkdag van de Raad van Kerken over de vluchtelingencrisis. Leidraad zijn de woorden van de Amerikaanse theoloog Brueggeman: ‘Het is de profetische taak van de kerk de waarheid te vertellen in een samenleving die leeft in illusie, te rouwen in een samenleving die ontkenning toepast, gestalte te geven aan hoop in een samenleving die leeft in wanhoop.’
In toenemende mate leven we als samenleving in een illusie. We koesteren de illusie van een vrij en veilig land met vrij verkeer van personen en goederen en van onze welvaart als een verdienste, waarop we recht hebben. We reciteren liberale en economische mantra’s die deze illusie in stand houden. We bouwen tariefmuren, werkvergunningsmuren en muren van steen en prikkeldraad en we proberen onszelf te overtuigen van het feit dat we achter deze grimmige grenzen veilig kunnen zijn. We prijzen onszelf gelukkig of proberen dat althans – maar de leegte in en achter de woorden neemt toe.
In toenemende mate past onze samenleving ontkenning toe. Ontkend wordt het geweld waarmee we mensen terugduwen, de dood in. We ontkennen de oorlog die we aan onze buitengrenzen permanent voeren. We ontkennen de doden die daarbij vallen: aan onze grenzen, of liever nog aan een front dat we wat verder weg hebben opgetrokken: op zee of in de woestijn. We ontkennen onze betrokkenheid daarbij of relativeren onze verantwoordelijkheid daarvoor. We hanteren taal die verdoezelt, gebruiken termen die verhullen dat onze slachtoffers een menselijk gezicht hebben. We sluiten migratiepacten met Turkije en Libië en negeren rapporten over systematische marteling, verkrachting en uitbuiting. We ontkennen dat de dood een bondgenoot is geworden in onze strijd tegen migratie.
Wanhoop
Intussen neemt onze wanhoop toe. We metselen de muren nog hoger, proberen de grenzen nog hermetischer af te sluiten. We verliezen het houvast in alle worstelingen met migratie, klimaat en corona. Het wantrouwen groeit alom en slaat naar binnen toe. Polarisatie versnippert onze verbanden en de politiek raakt versplinterd. We worden steeds banger en bozer: banger om te verliezen wat we hebben, bozer op de kwade buitenwereld. Is het niet de leegte die onze wanhoop voedt en onze angst aanwakkert? Het ontbreken van visie en visioen? Biedt juist deze leegte niet ruimte aan complottheorieën, aan oplevend racisme en fascisme, die ook onze angst voor het vreemde en de vreemdeling oprakelen?
Een leeg Europa
Een treffende illustratie van die leegte biedt een muurschildering van de kunstenaar Blu in de Spaanse enclave Melilla, precies op de rand van Afrika. Als aan een wolkeloze hemel schitteren de twaalf gouden sterren, van dichterbij zie je een Europa door prikkeldraad omheind. De binnenruimte is leeg, terwijl van buiten mensen zich rond het prikkeldraad dringen. Het Europa, waarvan wij burgers zijn, als een politieke en ideologische leegte, de sterren zijn stekels geworden. Een leeg Europa met als die ene essentie: buitensluiting, uitsluiting.
Blu’s muurschildering maakt pijnlijk duidelijk dat Europa geen vluchtelingencrisis heeft, maar dat vluchtelingen een Europacrisis hebben. Laten wij ons als mensen van de kerk geroepen voelen om de waarheid te vertellen, te rouwen en gestalte te geven aan hoop. Alleen zo kunnen wij voorkomen dat de leegte zich verder zal uitbreiden. Alleen zo kunnen wij van ouwe Europeeërs nieuwe mensen worden.
Waarheid en rouw
De waarheid is dat onze levensstandaard voor de toekomst onhoudbaar is. De waarheid is ook dat veel gewapende conflicten direct verband houden met de wapenexporten waaraan we grof hebben verdiend en dat we bovengemiddeld verantwoordelijkheid dragen voor de mondiale klimaatproblemen. Alle vluchtelingencrises die hieruit voortkomen, zijn vooral onze eigen crises. De waarheid is dat onze overheid zichzelf als een bedrijf is gaan zien en de burger als een klant en een kostenpost en dat hier een oorzaak ligt van het diepe wantrouwen dat onze samenleving doortrekt. Rouw is nodig vanwege alle slachtoffers van dat institutionele wantrouwen. Rouw vanwege de zekerheden die ons uit handen worden geslagen. Een pensioen, een eigen huis, goed onderwijs en menswaardige zorg zijn al lang bezig hun vanzelfsprekendheid te verliezen. Rouw vanwege alle machteloosheid die we ervaren ten overstaan van de uitdagingen waarvoor we staan. Als we deze rouw niet serieus oppakken, zal boosheid ons deel zijn. Als we de pijn niet goed uiten en met elkaar delen, zullen angst en verkramping de weg blokkeren naar nieuwe verhalen en visioenen. Rouw kan de beelden en zelfbeelden openbreken naar de toekomst. Als we in staat zijn om deze pijn te benoemen en een plek te geven, zetten we misschien de eerste stap op weg naar een nieuwe gemeenschap, een nieuw ‘wij’.
Hoop
Gestalte geven aan hoop is hard nodig in die blauwe leegte van een Europa dat steeds angstiger, onzekerder en wantrouwiger wordt. Wanneer wij als kerken onze deuren openen en aan ongedocumenteerde vluchtelingen plaats bieden, zijn we een baken van hoop. Laten we inspiratie en moed ontlenen aan hen die bakens van hoop oprichten voor vluchtelingen aan de grens. In Polen branden groene lichten als teken dat vluchtelingen welkom zijn, want: ‘Groen is de kleur van de hoop.’
Onze kerken zijn plekken waar wij bidden en zingen als niemand anders dat meer volhoudt. Waar mensen tijd krijgen om op adem te komen en ruimte krijgen om te worden herschapen als nieuwe mensen. De ‘oude mens’ klampt zich vast, sluit zich op en sluit anderen buiten en bezet de ruimte. Maar de ‘nieuwe mens’ is de mens die zich opent, die bevrijdend loslaat en royale ruimte schept.
Openen, loslaten en ruimte maken
Het is de hoogste tijd om te openen: deuren en ogen, harten en kerken in een samenleving die op slot staat en buitensluit. Het is de hoogste tijd om los te laten: loslaten waaraan we ons in wanhoop vastklampen, maar wat ons in toenemende mate bezet houdt en in beslag neemt. Het is de hoogste tijd om ruimte te maken voor mensen als u en ik, maar zonder recht op verblijf, op zorg, op bestaan.
Natuurlijk kunnen we als kerken het opvangprobleem niet oplossen. Maar we kunnen ons verbinden met mensen en hun verhalen. Verhalen die ons raken, omdat we dan echt horen hoe hard en mensonterend de procedures zijn, hoe wreed het systeem. We kunnen proberen alle pijn een plek te geven in vieringen en verhalen, gedachten en gebeden. En langzamerhand zal misschien een evangelische weerbaarheid kunnen groeien, een zachte kracht tegen al die verharding. Een betere weerstand.
Derk Stegeman, directeur Stek (stichting voor stad en kerk)
Dit is de ingekorte versie van de lezing die Derk Stegeman hield tijdens een bijeenkomst van de Werkgroep Vluchtelingen van de Raad van Kerken, waar de opvang van vluchtelingen zonder status of papieren door kerken centraal stond. De volledige versie van deze lezing is te vinden op de website van de Raad van Kerken.
link:https://www.raadvankerken.nl/files/2021/11/202111-Groen-is-de-kleur-van-de-hoop_met-afb_def.pdf
