Seksisme in de kerk
Vorig jaar hield het Nederlands Dagblad een enquête onder vrouwelijke predikanten met de vraag in hoeverre zij in hun functie te maken krijgen met seksisme. De uitkomsten hiervan vormden – samen met Internationale Vrouwendag op 8 maart – de aanleiding om vrouwen uit verschillende Haagse kerken te vragen naar hun ervaringen met ‘subtiel seksisme’: goedbedoeld, maar onbewust gedrag dat niettemin vrouwonvriendelijk is.
Uit het onderzoek van het Nederlands Dagblad, waaraan van de 1300 aangeschreven vrouwelijke predikanten ruim 300 deelnamen, blijkt dat negen op de tien vrouwelijke voorgangers zich in het werk ongelijk – lees: seksistisch – behandeld voelen ten opzichte van mannelijke collega’s. Dit uit zich bijvoorbeeld in uitspraken door mannen die doen alsof vrouwen geen verstand van zaken hebben. Veelvuldig genoemd worden opmerkingen over het uiterlijk, twijfel aan de capaciteiten van vrouwen en denigrerende opmerkingen. Dit gaat over cultuur en cultuurverandering, niet zozeer om formele gedragscodes en protocollen (zie hiervoor het kader). Bij cultuurverandering hebben we het over onuitgesproken gedragsregels, houding en manieren van denken.
Kop koffie
We onderzochten de ervaringen van vrouwen in Haagse kerken, waarbij telefonische gesprekken met negen vrouwen en vijf mannen uit Haagse kerken zijn gevoerd, onder wie voorgangers en vrijwilligers.
Twijfel aan competenties worden niet rechtstreeks uitgesproken, maar blijkt wel uit opmerkingen die vrouwen te horen krijgen. Een man die tegen de predikante na afloop van een viering zegt: ‘Nou, een verhaal vertellen kun je wel.’ Zij zegt hierover: ‘Aan de ene kant moet ik erom lachen, maar aan de andere kant is het ook hoogst vervelend. De opmerking is waarschijnlijk bedoeld als compliment, maar zou hij hetzelfde tegen een mannelijke collega zeggen?’ Een andere predikante vertelt: ‘De kerkenraad geloofde niet dat ik een plan over het gebouwenbeheer had geschreven.’
Een vrouw als predikant? Dat is kennelijk vaak nog niet vanzelfsprekend. Een predikante vertelt dat zij bij een uitvaart – ze had haar toga nog niet aan – door een man gevraagd werd of ze een kop koffie voor hem had. ‘Ik bracht hem natuurlijk de koffie – ik ben de beroerdste niet – maar hij bloosde toen ik zei dat ik weg moest omdat ik zo de uitvaart moest leiden.’
Ook opmerkingen over het uiterlijk komen vaak voor: ‘Wat moet je er als voorganger mee als een gemeentelid tegen je zegt dat je “er lekker uitziet”? Je wilt niet moeilijk doen en ook niet dat ze denken: daar heb je die zeur ook weer.’
Aanpassen
Mag je als predikante feministische theologie inbrengen? In hoeverre bepalen mannen de taal in de liturgie? ‘Een tijd geleden heb ik in een dienst God als vader en als moeder genoemd. Achteraf hoorde ik dat men vond dat dit wel veel te ver ging. Maar de taal in de liturgie is wel een afspiegeling van de verhoudingen in de samenleving. Mary Daly, Amerikaans theologe, zei ooit: ‘If God is male, then the male is God.’ Als God een man is, dan is de man God. Zolang de liturgische taal niet verandert, blijven de verschillen tussen mannen en vrouwen in de kerk problematisch.’
‘Stereotiepe beelden komen naar buiten in taal en gedrag’
In een aantal gesprekken komt naar voren dat ‘vrouwen altijd anders behandeld worden’ en hoe zij daarmee omgaan: ‘In onze cultuur zit het ingebakken dat je heel veel over en tegen vrouwen mag zeggen en we doen – of deden – alsof dat normaal is. Als vrouw moet je je altijd aanpassen aan de wereld van mannen, slimmer zijn en meer nadenken over wat je zegt en doet.’ Vrouwen zijn geneigd om eerder begrip te tonen of het schouderophalend naast zich neer te leggen: ‘Ach, hij bedoelt het niet zo’, of: ‘Zelf heb ik er niet veel last van, maar dat komt ook omdat ik mijn mond wel opentrek als dat nodig is.’ Flauwe grappen over vrouwen die net op het randje zijn of eroverheen: ‘Ik lach er maar om, maar leuk is het niet.’
Het valt op dat de meeste vrouwen die ik gesproken heb er persoonlijk niet onder lijden, maar seksistisch gedrag bij mannen in de kerk wel degelijk meemaken. Soms veralgemeniseerd tot een universele pijn, zoals een vrijwilligster zegt: ‘Waarom worden vrouwen in zoveel culturen onderdrukt en gediscrimineerd? Waarom doet de Rooms-Katholieke Kerk haar ogen hiervoor niet open? Ze kan hier nu toch niet meer omheen?!’
‘Dat meisje’
In Dagblad Trouw werd de term ‘subtiel seksisme’ genoemd: goedbedoeld, maar onbewust gedrag dat niettemin vrouwonvriendelijk is. Onderliggende oorzaak zijn stereotiepe beelden die mannen van vrouwen hebben, maar waarvan zij zich niet bewust zijn. Die beelden komen naar buiten in gedrag en in taalgebruik. Veel mensen zijn zich niet bewust van de seksistische taal die zij soms gebruiken. Voorbeelden genoeg: de vrouw die wordt gezien als ‘dat meisje’, of als zij goed voor zichzelf weet op te komen ‘die vrouw met haar op de tanden’. Het is tijd dat er in de kerken naast beleid op dit gebied ook open over gepraat kan worden.
Bronnen: Nederlands Dagblad, 11 juni 2021; Trouw, 12 juni 2021
Samen taboes doorbreken
De Protestantse Kerk Nederland heeft een programma ontwikkeld onder de titel Veilige gemeente, waarmee kerken zelf aan de slag kunnen. Want, zo staat er op de website: taboes doorbreken doe je samen. Info: protestantsekerk.nl. De Protestantse Kerk Den Haag is bezig met de uitwerking hiervan en op dit moment staat er een vacature uit voor een vertrouwenspersoon.
De katholieke parochies hebben zich al sinds 2018 te houden aan de Gedragscode Pastoraat, die is opgesteld voor de Rooms-Katholieke kerkprovincie Nederland. Ook is er een meldpunt voor grensoverschrijdend gedrag in de Rooms-Katholieke Kerk. Info: rkkerk.nl.
Parochie Maria Sterre der Zee werkt daarnaast aan een eigen gedragscode en is bezig een vertrouwenspersoon aan te stellen.
Het Meldpunt Seksueel Misbruik in de kerk (SMPR) biedt een luisterend oor voor mensen die misbruik in de pastorale relatie hebben ervaren. Dat kan desgewenst ook anoniem. Info: smpr.nl.
