‘Alternatieven hoeven niet beter te zijn’
De neoliberale samenleving: voor velen lange tijd een verleidelijke droom – ieder voor zich en God voor ons allen – maar steeds vaker een angstbeeld. Praktisch iedereen wordt er slechter van en niemand heeft de regie in handen. Tijd voor De Zinnen om er ruim aandacht aan te besteden. Onlangs werd achter het project een punt gezet, maar hoe het verder moet met de maatschappij weet eigenlijk niemand.
‘Ruw ontwaken uit een neoliberale droom’ is een actueel thema waarover De Zinnen dit jaar vier bijeenkomsten heeft belegd. De Zinnen is een Haagse katholieke organisatie voor bezinning en dialoog, gevestigd in Bezuidenhout (Christus Triumfatorkerk).
Het waren vier avonden waarin eminente sprekers en bezoekers welgemoed hun tanden zetten in een wereldomvattende politiek-economische structuur, die nu zo’n zeventig jaar bestaat: het neoliberalisme. Kort gezegd: het is een wereldordening die in de jaren dertig ontstond toen na de jaren van grote depressie overheden nieuwe taken kregen toebedeeld, namelijk het actief aanjagen van zogeheten vrije markten. De staat werd slechts ‘marktmeester’ en de overheid moest inkrimpen. Dat heeft veel voordelen opgeleverd – doelmatigheid, kostenbeheersing, groei – maar de laatste decennia springen vooral de nadelen in het oog; en die zijn niet gering. Ook Nederland geldt sinds de jaren zeventig als sprekend voorbeeld van een neoliberale samenleving. Onderzoeker Merijn Oudenampsen, die hierover heeft gepubliceerd, schetste op de slotavond half oktober het beeld van een overheid die slechts ‘balie’ is geworden, waar belanghebbenden hun wensen deponeren. Langetermijnvisies komen niet uit de departementen.’ Ook niet uit de wetenschappelijke bureaus van de politieke partijen. ‘Bent u daar wel eens geweest? Er zitten hooguit twee mensen.’ De overheid heeft het nadenken over de toekomst volgens hem uitbesteed.
Woede en verzet groeien
De samenstellers van de debatserie hebben deze zomer na drie avonden een boeiende rapportage geschreven, waar een argeloze burger niet vrolijk van wordt. Als je enige afstand neemt van het fenomeen ‘neoliberalisme’ en alle voor- en vooral nadelen op een rij zet, vraag je je af hoe het in vredesnaam zover is gekomen. De neoliberale droom is voor velen een vreselijke nachtmerrie geworden. En ondanks de woede die alom zichtbaar is en het brede verzet dat nog steeds groeit, is het niet mogelijk gebleken simpele schuldigen aan te wijzen. Er blijkt geen masterplan onder te liggen. De schrijvers Theo Wierema en David Renkema in hun essay: ‘Wat zich aandient is zelden datgene wat eerder door mensen beoogd werd.’
‘De neoliberale droom werd voor velen een ware nachtmerrie’
Met in hun achterhoofd de bekende nadelen – van uiterst individualistisch vrijheidsstreven tot onbarmhartige privatisering van publieke goederen – probeerden de sprekers op de slotavond alternatieven te formuleren, maar dat viel niet mee. Theoreticus Oudenampsen had ook geen recept. De tijd van nieuwe grote verhalen is voorbij. Goed nieuws vond hij dat vrijwel iedereen, althans in Nederland, inmiddels uit de liberale droom is ontwaakt, tot de politieke partijen VVD en CDA toe, die altijd vrolijk achter de fanfare aanliepen. Maar, waarschuwde hij, ‘alternatieven hoeven niet beter te zijn. Het kan alle kanten op gaan.’
Maak keuzes die je blij maken
Zijn buurman in het forum, Erik Borgman, katholiek theoloog in Tilburg, deed een poging. Hij citeerde een encycliek van paus Franciscus, die pleit voor kleine initiatieven van mensen en kerken om ongelijkheid in de maatschappij te overbruggen. ‘Vraag bij misstanden niet naar schuldigen, maar steek zelf de kloof over. En laat je niet ontmoedigen door gebrek aan applaus, maar maak keuzes die jezelf blij maken.’ Hij kreeg bijval van forumlid Jannet van der Spek, predikant in de Lukas- en lutherse kerk. Ze constateerde ‘dat wij allemaal tot in onze haarvaten aan de neoliberale samenleving vastzitten’. Ze heeft goede ervaringen met bijeenkomsten van armen, die voor een project werden gekoppeld aan hotemetoten. De verhalen die daar werden uitgewisseld, deden volgens haar soms wonderen. Zo eindigde de slotavond van de themareeks in de nuchtere constatering dat een mogelijke uitweg uit het neoliberalisme allereerst begint met het erkennen van de realiteit ervan. Auteurs Wierema en Renkema in hun stuk: ‘Misschien moeten we terug naar een “nieuw realisme”, waarin we weten dat de werkelijkheid altijd al oncontroleerbaar is geweest.’ En het is volgens hen goed te realiseren dat een wereldrijk soms gewoon ten onder kan gaan. ‘De werkelijkheid is als de zee met eb en vloed. We laveren met onze bootjes en we sturen op ons kompas tussen de klippen door. Maar noch de zee noch het klimaat hebben we onder controle.’
Jan Goossensen
Het volledige essay ‘Ruw ontwaken uit een neoliberale droom’ van Theo Wierema en David Renkema is te lezen op de website www.dezinnen.nl
foto: Matthias Wewering via Pixabay
